Konferencja ma na celu zgłębienie złożonej relacji między pamięcią a traumą w kontekście miejsc upamiętnienia.
Ponadto, w trakcie wydarzenia prelegenci zaprezentują sposoby, w jakich architektura może pomóc w oswajaniu emocji związanych z trudną przeszłością. Co więcej, konferencja daje również możliwość znalezienia rozwiązań alternatywnych do tych dominujących i bardzo emocjonalnych, które są często stosowane w takich miejscach. W ten sposób uczestnicy będą mogli poszerzyć swoje spojrzenie na te zagadnienia oraz odkryć nowe perspektywy.
Harmonogram konferencji:
Wykład wprowadzający
-
Łukasz Mieszkowski
Panel I – Trwoga i Pamięć
Miejsca pamięci. Oswajanie krajobrazu traumatycznego
- Małgorzata Wosińska
Czy w miejscu pamięci, które stanowi symbolizację realnego doświadczenia śmierci możliwa jest kultywacja życia? Zastanowimy się, jaki wpływ na tożsamość wybranych miejsc pamięci ma fakt nie tylko istnienia pomnika, ale także radość wynikająca ze spaceru czy rozwoju inicjatyw społecznościowych. Przeanalizujemy teorię opanowywania trwogi (TMT) oraz znaczenie „profanacji” w kontekście wybranych miejsc pamięci. Małgorzata Wosińska odniesie się także do swoich doświadczeń w Rwandzie. Wpłynęły one na jej postawę badawczą miejsc pamięci post-holokaustowych w Europie.
Czy Oskar Hansen wyprzedzał swoją epokę? Muzea i miejsca pamięci poświęcone Zagładzie w XXI w.
- Zofia Wójcicka
Prezentacja dotyczyć będzie rozwoju muzeów i ekspozycji historycznych poświęconych Zagładzie w XXI w. Referentka stawia tezę, że w ostatnich latach, wraz ze zmianą pokoleniową, obserwujemy zwrot. Obejmuje on kierunek bardziej abstrakcyjnych i konceptualnych form przedstawiania Zagłady. Nowe muzea i ekspozycje przełamują bipolarny podział na wystawy dokumentalne i doświadczeniowe, jaki dominował europejską scenę muzealną w ostatnich dekadach.
„Pamięć – Forma – Narracja – współczesne miejsca pamięci w kontekście historii”
- Anna Maria Wierzbicka
Podczas prezentacji zostanie omówiona rola uniwersalnych elementów symbolicznych w kontekście miejsc pamięci. Przedstawione będą zrealizowane obiekty komemoratywne, których twórcy wykorzystali uniwersalne formy architektoniczne do przekazania przekraczającej granice życia i śmierci symboliki. Autorka prezentacji przybliży elementy symboliczne takie jak kamień, droga, światło czy pion. Odgrywają one kluczową rolę w tworzeniu narracji związanych z tragicznymi wydarzeniami. Dodatkowo zostaną przedstawione inicjatywy zachodnie skupiające się na upamiętnieniu ofiar.
Panel II – W krajobrazie trwogi – naturalne, realne i wyobrażone upamiętnienia
Archiwum krajobrazu.
- Aleksandra Janus
Krajobraz jest nie tylko tłem dla historii, ale także aktywnym uczestnikiem wydarzeń, który przechowuje cenne dowody dla badaczy przeszłości. Dzięki nowoczesnym technologiom oraz innowacyjnym metodom badań, możliwe stało się analizowanie topografii bez jej naruszania. To z kolei pozwala na odkrywanie informacji zarchiwizowanych w krajobrazie. Pochylając się nad kilkoma przykładami miejsc przeszłej przemocy, Aleksandra Janus przyjrzy się także ich społecznemu rezonansowi. W tym kontekście omówi również sposób, w jaki te miejsca funkcjonują jako nie-miejsca pamięci. Dodatkowo, zaprezentuje strategie, które mogą umożliwiać ich transformację oraz włączenie w obręb lokalnych kultur pamięci. W ten sposób jej badania przyczynią się do lepszego zrozumienia roli krajobrazu w kontekście pamięci i traumy.
N.N. Żyd prosi o Zdrowaś Maria – o spontanicznym oznakowaniu miejsc żydowskiej śmierci i pochówku
- Agnieszka Nieradko
Od 10 lat członkowie Fundacji Zapomniane odwiedzają miejsca związane z tzw. rozproszonym Holocaustem. Żydowskie groby wojenne są w większości do dnia dzisiejszego niezlokalizowane i nieoznaczone. Jednak od czasu do czasu spotykamy się ze śladami po spontanicznych, pozainstytucjonalnych inicjatywach oznakowywania. Czasem są to wręcz upamiętniania żydowskich miejsc kaźni lub/i pochówków. Agnieszka Nieradko powie o tym, czy i za pomocą jakich znaków i symboli miejsca egzekucji i pochówku Żydów były i są nadal oznakowywane.
“Pamięć bez polityki” – analiza konkursów ze strony Buildner Architecture Competitions
- Marcin Urbanek
Czy jest możliwe tworzenie obiektów związanych z pamięcią zbiorową bez ulegania bieżącej polityce? Jak mogłyby wyglądać takie projekty? Jedną z dróg na znalezienie odpowiedzi na te pytania jest przeanalizowanie konkursów architektonicznych z komercyjnej, a więc stosunkowo niezależnej, strony Buildner Architecture Competitions. Dotyczą tematów związanych z pamięcią zbiorową. Jakie są pomysły i rozwiązania studentów i młodych architektów, którzy dopiero szukają swojej drogi i nie są jeszcze podporządkowani dyktatowi rynku.
Panel III – Poza architekturę trwogi
Upamiętnienie w Sobiborze. Proces zmian wielokierunkowych.
- Piotr Michalewicz
Dziesięcioletni proces negocjacji i dialogu zmienił nie tylko projekt, ale także sposób myślenia autorów o znaczeniu relacji pomiędzy uczestnikami. Zmienił również postrzeganie miejsca oraz utrwalonych nawyków i oczekiwań wobec upamiętnień Zagłady. Konfrontacja między pierwotną ideą a jej bezkompromisową prostotą i oczywistym przesłaniem złożoności politycznych, kulturowych i emocjonalnych uwarunkowań zainicjowała poszukiwania nowych metodologii pracy. Obecnie trwają badania nad materialnymi sposobami reprezentacji w miejscach związanych z cierpieniem i traumą.
Architektura site – specyficzna Zagłady – na przykładzie projektu badawczego „Kryjówki. Architektura Przetrwania”
-
Natalia Romik
Wystąpienie poruszy wielowymiarowe wyzwania dla architektów w świetle współczesnych badań nad Zagładą. Często obejmują one współpracę z geodetami, archeologami czy historykami, gdzie rola architekta czy designera ulega zniekształceniu i przyjęciu nowej metody pracy. Na przykładzie badań nad lokalizacją kryjówki na Cmentarzu Żydowskim na Okopowej oraz wnętrza kominowego drzewa „Józef” w Wiśniowej porozmawiamy o „ograniczeniach” roli architekta, a także o etyce pracy i elastyczności w badaniach interdyscyplinarnych.
Otwarta dyskusja
Uczestnicy:
-
dr hab. inż arch., prof PW Anna Maria Wierzbicka
od 2004 roku prowadzi działalność dydaktyczną i naukową na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej – na początku jako asystent potem jako adiunkt, a obecnie od 2019 jako profesor uczelni. Od 2014 roku jest promotorem dyplomów inżynierskich i magisterskich na WAPW w Pracowni Architektury Sakralnej i Monumentalnej w Zakładzie Projektowania Architektoniczno-Urbanistycznego
-
dr Małgorzata Wosińska
antropolożka ludobójstwa, psychotraumatolożka. Wykładowczyni na Uniwersytecie Warszawskim. Trenerka i superwizorka prowadząca praktykę prywatną dla pozarządowych organizacji pomocy humanitarnej (m.in. FDDSUNICEF, Blue DOT HUB-UNHCR) oraz dla instytucji rządowych zajmujących się pracą analityczną nad problematyką wojny i terroryzmu. W latach 2009–2016 pracowała na terenie Rwandy, Burundi, Ugandy i Demokratycznej Republiki Konga jako ekspertka w zakresie przeciwdziałania PTSD dla instytucji prewencyjnych. Zajmuje się m.in. dyskursem postkolonialnym i dekolonialnym w studiach nad Zagładą Żydów i porównawczych studiach nad ludobójstwami. Autorka ponad 35 publikacji naukowych, m.in.: „Trauma doświadczenie (z) ciała. Dekolonizacja dyskursu na przykładzie Rwandy”, w: Etnografia. Praktyki. Teorie, Doświadczenia (2023), „Upamiętnianie szczątków ludzkich jako strategia emancypacyjna. Ludobójstwo w Rwandzie a Holokaust”, w: Ekshumacje polityczne – teoria i praktyka. Antologia tekstów (2023).
-
dr Zofia Wóycicka
historyczka, adiunkt na Wydziale Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, prowadzi grant NCN OPUS22 pt. „Pomoc udzielana Żydom podczas II wojny światowej a proces kształtowania się transnarodowej pamięci społecznej”. Studiowała na Uniwersytecie Warszawskim oraz w Jenie, a doktorat uzyskała w Szkole Nauk Społecznych IFIS PAN. Pracowała jako edukatorka w Polin – Muzeum Historii Żydów Polskich oraz jako kuratorka w Domu Historii Europy w Brukseli. Następnie była związana z Centrum Badań Historycznych PAN w Berlinie oraz Niemieckim Instytutem Historycznym w Warszawie. Jej badania koncentrują się na studiach pamięcioznawczych i muzealnictwie, zwłaszcza w kontekście II wojny światowej i Zagłady. Jest autorką książki „Przerwana żałoba” oraz współredaktorką tomów zbiorowych, w tym „The Rescue Turn and the Politics of Holocaust Memory” (2024).
-
Agnieszka Nieradko
od 2007r. pracuje w Komisji Rabinicznej ds. Cmentarzy, gdzie koordynuje działania związane z grodzeniem, porządkowaniem i upamiętnieniem cmentarzy żydowskich. Współzałożycielka Fundacji Zapomniane (2014 r.), w ramach której współtworzy pierwszą polską bazę danych żydowskich grobów wojennych (www.zapomniane.org). Od 2009 r. zajmuje się badaniem tzw. wiejskiego Holocaustu, prowadzi badania terenowe, w trakcie których zbiera świadectwa świadków Zagłady oraz dokumentuje obecność nieoznakowanych żydowskich grobów wojennych na terenie całego kraju.
-
dr Aleksandra Janus
doktorka antropologii, prezeska Fundacji Zapomniane, współtwórczyni „Engaged Memory Consortium”, kuratorka programu „Exercising modernity”. Jest współpracowniczką Ośrodka Badań nad Kulturami Pamięci UJ, członkinią rady serii wydawniczej Wystawianie Teorii (Uniwersytet Jagielloński / Columbia University Press) i globalnej sieci oraz projektu „Thinking Through The Museum”. W swojej pracy akademickiej i twórczej zajmuje się badaniem kultur pamięci, strategii upamiętniania oraz procesów instytucjonalizacji dyskursów na temat przeszłości, a także interwencjami we współczesne krajobrazy pamięci. Współpracowała z dr Natalią Romik przy projekcie badawczym, którego rezultatem była wystawa ;Kryjówki. Architektura przetrwania; prezentowania w 2022 roku w Zachęcie – Narodowej Galerii Sztuki i TRAFO Trafostacja Sztuki w Szczecinie. Jest współautorką i współredaktorką dwutomowej publikacji "Nie-miejsca pamięci; (2021), a także członkinią i współzałożycielką grupy Muzea dla Klimatu oraz kolektywu Kultura dla Klimatu.
-
dr Natalia Romik
absolwentka politologii, praktyczka architektury, projektantka i artystka, uzyskała doktorat w Bartlett School of Architecture na UCL za pracę „Post-żydowska architektura pamięci w byłych wschodnioeuropejskich sztetlach”. Romik zdobyła liczne granty, w tym London Arts and Humanities Partnership oraz Gerda Henkel Stiftung. W latach 2007-2014 współpracowała ze studiem Nizio Design, uczestnicząc w projekcie Muzeum POLIN oraz rewitalizacji synagogi w Chmielniku. Jako członkini kolektywu SENNA brała udział w wystawach, w tym w Muzeum Żydów Górnośląskich oraz Beit Almin. W 2018 roku współkuratorowała wystawę „Obcy w Domu”. Jest autorką projektów artystycznych, takich jak „Predator” i „Nomadyczne Archiwum Sztetla”. Stypendystka Fondation pour la Memoire de la Shoah, jej badania nad Zagładą zaowocowały wystawą „Kryjówki. Architektura przetrwania”. W 2022 roku otrzymała nagrodę Dan David Prize.
-
Łukasz Mieszkowski
jest historykiem i artystą wizualnym, absolwentem Wydziału Grafiki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, członkiem Instytutu Historii PAN, doktorantem szkoły doktorskiej Anthropos przy Instytutach PAN. Autor dwóch książek, obecnie pracuje nad rozprawą doktorską „Smoki i wszy. Polska w czasach zarazy 1918-1922”. Laureat kilku stypendiów zagranicznych, junior researcher Komisji Fulbrighta na University of California, Berkeley. Jego aktywność dotyczy ilustracji, architektury, projektowania mebli ulicznych i wystaw muzealnych. Współautor m.in. projektu Muzeum i Upamiętnienia Ofiar Obozu Zagłady w Sobiborze oraz warszawskiego Miejsca Pamięci Archiwum Ringelbluma. Jest członkiem Forum Dialogu, najstarszej polskiej fundacji zajmującej się pojednaniem polskożydowskim.
-
Marcin Urbanek
jest uprawnionym architektem, członkiem Stowarzyszenia Architektów Polskich, współautorem projektu Muzeum i Upamiętnienia Ofiar Obozu Zagłady w Sobiborze, Muzeum Fryderyka Chopina w Warszawie, a także stałej wystawy poświęconej mniejszości kaszubskiej w Książnicy im. Gerarda Labudy w Wejherowie, wystawy o społeczności ewangelickiej w Gdyni, Pomnika Żołnierzy II Armii Wojska Polskiego w Poznaniu. Jest założycielem Społecznego Komitetu Budowy Warszawy Pomnika Archiwum Ringelbluma. Prowadził warsztaty na ten temat w letniej szkole w Bergen-Belsen. Jest założycielem i członkiem zarządu Fundacji Formy Wspólne.
-
Piotr Michalewicz
uprawniony architekt, który prowadzi własną pracownię od 2009 roku. Projektuje głownie budynki użyteczności publicznej i obiekty handlowe, min. centrum handlowe „Riviera” w Gdyni, hotel „Baltic Palace” w Pobierowie. Jest również współautorem Muzeum i Upamiętnienia Ofiar Obozu Zagłady w Sobiborze, muzeum na terenie byłego obozu zagłady w Bełżcu, wystawy stałej poświęconej mniejszości kaszubskiej w Książnicy prof. Gerarda Labudy w Wejherowie oraz wystawy o społeczności ewangelickiej w Gdyni i innych. Od wielu lat konsultuje również projekty upamiętnień zapomnianych grobów ofiar Holokaustu, realizowane przez Fundację Zapomniane.